Kamus-ı Osmanî Nedir? Bir Sözlükten Fazlası, Bir Rejim Dili Haritası
Kamus-ı Osmanî, Mehmed Salâhî’nin derlediği, dört ciltten oluşan, Türkçede kullanılan Arapça–Farsça ve “ecnebî” kökenli kelimeleri bir araya getiren kapsamlı bir Osmanlıca sözlüktür. İlk ciltleri Hicrî 1313 (1895), son cildi 1322 (1904) tarihlerinde İstanbul’da Mahmud Bey Matbaası’nda basılmış; on binlerce maddeyi edebî örneklerle (manzum–mensur) destekleyerek dönemi için benzersiz bir derinlik yakalamıştır. ([E-Kitap][1])
Tanımın Ötesi: “Osmanlıca”yı Kim, Nasıl Konuşuyordu?
Eserin alt başlığında açıkça görülen “Türkçede kullanılan Arabî, Farisî, Ecnebî kaffe-i lügati hâvîdir” vurgusu, sözlüğün kapsama mantığını ele verir: “Osmanlıca”yı, imparatorluğun çok dilli mirası içinden akan bir üst dil olarak kurar. Bu tercihin bir sonucu olarak, saray ve divan geleneğinin kelime dağarcığı güçlü şekilde temsil edilir; halk dilinin tasfiyesi değil ama ikincil görünmesi kaçınılmazdır. Bu, masum bir derleme tekniği mi, yoksa dönemin sınıfsal–kültürel hiyerarşisinin sözlük sayfalarına sızması mı? ([Osmanlıca Sözlük][2])
Karşılaştırmalı Lens: Aynı Yüzyılın Üç Büyük Yönelişi
Kamus-ı Osmanî (Mehmed Salâhî): Çok dilli mirası “Osmanlıca” şemsiyesi altında biriktiren kapsayıcı/derleyici yönelim. Edebî alıntılarla meşruiyet inşa eder. ([E-Kitap][1])
Lehçe-i Osmanî (Ahmed Vefik Paşa): “Türk” maddesi dâhil, Türk tarihine ve lehçelerine açılan bir pencereden söz varlığını okur; sözlüğü Türklük ve dil bilinciyle ilişkilendirir. ([TDV İslâm Ansiklopedisi][3])
Kamus-ı Türkî (Şemseddin Sami): Adıyla sanıyla Türkçeyi merkeze çeker; konuşulan dile girmeyen Arapça–Farsça unsurları ayıklama cesaretiyle standardizasyonu hedefler. ([Vikipedi][4])
Bu üç farklı yönelim, 19. yüzyıl sonunda “Osmanlıca mı, Türkçe mi?” ekseninde süren büyük tartışmanın sözlük raflarındaki izdüşümüdür.
Güçlü Yanlar: Büyük Korpus, Edebî Kanıt, Tarihî Bellek
Kamus-ı Osmanî’nin en büyük gücü, geniş madde sayısı ve zengin tanım örnekleridir. Divan şiiri ve nesrinden yapılan alıntılar, kelimelerin yalnızca anlamını değil, kullanım bağlamını da görünür kılar. Bu, modern sözlükbilimin önem verdiği “kullanım temelli tanım” yaklaşımıyla örtüşür ve araştırmacıya sağlam bir bağlam sunar. ([Avesis][5])
Zayıf Halkalar: Seçme Ölçütleri, Hiyerarşi ve Erişilebilirlik
1. Seçim yanlılığı ve elit üslup: Saray/edebiyat merkezli örnekler, halk söyleyişlerini gölgeleme riski taşır. Böylece “Osmanlıca”, fiilen bir elit dil gibi resmedilir.
2. Normatif gölge: Tanımlar yer yer açıklayıcı olmaktan çıkıp “doğru kullanım” iması taşır. Bu, sözlüğü betimleyiciden çok kural koyucuya yaklaştırır; dilin canlılığını kısmen dondurur.
3. Modern okur için eşik: Arap harfli yazım, eski imlâ ve dizgi; bugünün araştırmacısı için teknik bariyer oluşturur—ne mutlu ki dijital kopyalar ve tıpkıbasımlar bu engeli kısmen azaltıyor. ([Internet Archive][6])
Tartışmalı Noktalar: Sözlük mü, Dil Siyaseti Arşivi mi?
“Ecnebî” kategorisi, neyin “bizden” neyin “dışarıdan” sayıldığına dair dönemin ideolojik iklimini yansıtır. Bugün bu ayrımın kültürel hiyerarşi üretip üretmediğini sorgulamak şart. ([Osmanlıca Sözlük][2])
Edebî kanon bağımlılığı, sözlüğü belirli bir estetik rejime mecbur kılar mı? Halk anlatıları, taşra yazı kültürleri ve gündelik dil dışarıda kalırsa, “kamu dili” kimin dilidir?
Karşı sözlükler (Lehçe-i Osmanî, Kamus-ı Türkî) ile yan yana okununca, Kamus-ı Osmanî’nin “ortak şemsiye” iddiası bir statü-quo savunusuna mı dönüşür?
Bugüne Ne Söyler? Araştırma, Arşiv ve Eleştirel Okuma İçin Bir Laboratuvar
Kamus-ı Osmanî, Osmanlı son döneminin dil dolaşımını, güç odaklarını ve kültürel prestij ekonomisini okumak isteyen herkes için bir laboratuvardır. Tarihçi, edebiyatçı, sosyodilbilimci ve meraklı okur; bu sözlüğü bir “kelime atlası” gibi kullanabilir. Üstelik bugün, çevrimiçi ortamlarda tam metne erişim imkânı artmış durumda; bu sayede madde karşılaştırmaları ve “zaman içinde anlam” çalışmaları çok daha yapılabilir hâle geldi. ([Internet Archive][6])
Eleştirel Okuma İçin Kısa Kılavuz
Maddeyi bağlamla okuyun: Tanım + örnek + tarih üçlüsünü birlikte düşünün.
Eşdizim ve çağrışımlara bakın: Kelimenin kimlerle “beraber göründüğü” dönemin düşünce haritasını verir.
Karşılaştırın: Aynı kelimeyi Kamus-ı Türkî ve Lehçe-i Osmanî ile karşılaştırarak ideolojik farkları yakalayın. ([Vikipedi][4])
Provokatif Sorular: Raflardan Foruma
Kamus-ı Osmanî, “çok dilli Osmanlıca”yı yüceltirken, halk Türkçesini istemeden geriye mi iter?
Sözlük maddeleri, edebî kanonu merkez alarak sınıfsal bir dil hiyerarşisini mi yeniden üretir?
Bugün “öz Türkçe / alıntı kelime” tartışmalarına Kamus-ı Osmanî’nden bakınca, saf dil fikri kültürel bir mit mi, yoksa tarihsel bir proje mi?
Son Söz: Sözlüğü Açmak, Hafızayı Açmaktır
Kamus-ı Osmanî; tek tek kelimeleri değil, bir dil düzenini tanımlar. Onu okurken sadece anlam aramayın; kimlik, güç ve kültürel prestij izlerini de takip edin. Sözlük, dilin aynasıdır; ama aynayı kim tutuyorsa, yüzün ışığı da ona göre düşer. Bugün bu aynayı yeniden doğrultmak, hem Osmanlıca mirası hem de çağdaş Türkçe tartışmaları için cesur ve gerekli bir adımdır.
[1]: https://ekitap.yek.gov.tr/urun/kam%C3%BBs-i-osmani–takim-2-cilt-_686.aspx?utm_source=chatgpt.com “KÂMÛS-I OSMÂNÎ (TAKIM 2 CİLT) : Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı”
[2]: https://osmani.cagdassozluk.com/?utm_source=chatgpt.com “Kamus-ı Osmani – Mehmet Salahî Bey Osmanlıca Sözlüğü, قاموس عشمانى …”
[3]: https://islamansiklopedisi.org.tr/lehce-i-osmani?utm_source=chatgpt.com “LEHCE-i OSMÂNÎ – TDV İslâm Ansiklopedisi”
[4]: https://tr.wikipedia.org/wiki/Kam%C3%BBs-%C4%B1_T%C3%BCrk%C3%AE?utm_source=chatgpt.com “Kamûs-ı Türkî – Vikipedi”
[5]: https://avesis.ankara.edu.tr/yayin/9f3d8e1a-6419-4159-85b3-14bf555c84e9/kamus-i-osmaninin-sozlukbilimsel-yapisi/document.pdf?utm_source=chatgpt.com “The Traces Concerning The Sedentary Culture of Turks in The Story of …”
[6]: https://archive.org/details/kamus-i-osmani?utm_source=chatgpt.com “Kâmûs-i Osmânî – 4 Cilt : Mehmed Salahî – Archive.org”